نشریه علوم سیاسی
سال پنجم شماره 3 (پیاپی 19، پاییز 1381)

سیاست، سامان دهی و راهبرد جامعه است. مکتب اسلام، دارای نظریه و نظام مدنی و سیاسی است. نظریه و نظامی راهبردی، یعنی بنیادین، جامع و همه جانبه، سازوار و غایی است، و در نتیجه نظریه و نظام سیاسی متعادل و متعالی انسانی و الهی و رو در روی نظرات و نظامات نامتعادل و نامتعالی قرار دارد. قرآن به عنوان کتاب مکتب اسلام، عهده دار تبیین مبانی این نظریه و نظام سیاسی است. لازمه قرآن پژوهی سیاسی و قرآن شناسی سیاسی و همچنین سیاست پژوهی و سیاست شناسی قرآن و قرآنی، ابتدا شناخت شناسی سیاسی قرآن و آن گاه سیاست شناسی قرآن یا قرآن شناسی سیاست است. شناخت شناسی، اعم از معرفت شناسی، منبع شناسی (عقل، وحی و عرف یا علم تجربی سیاسی)، روش شناسی و موضوع شناسی سیاسی قرآن می باشد. سیاست شناسی قرآن، اعم از کالبد شکافی و شناخت ساختار سیاسی قرآن است. کالبد شکافی سیاسی قرآن، به شکل سوره شناسی راهبردی، عملی می گردد. سوره حمد، پیش درآمد، اساس و گزیده راهبردی قرآن به نظر می آید. رهیافت راهبردی سوره حمد، شامل روش شناسی سیاسی، تجزیه راهبردی و سرانجام تحلیل راهبردی سوره حمد است. مقاله حاضر صرفا به تحلیل راهبردی سوره حمد می پردازد.

عدل یکی از مفاهیم بنیادی است که قرآن در مقاطع و بخش های مختلف و با استفاده از مثل ها، تمثیل ها و داستان ها آن را بیان و توضیح داده و به رعایت و پای بندی آن اصرار دارد.
از منظر قرآن در عالم تکوین، آفرینش هستی بر عدل استوار بوده و ظلم و بی عدالتی در آن جایی ندارد و در عالم تشریع نیز عدل مهم ترین هدف بعثت انبیا تلقی گردیده است. برای بررسی موضوع عدل می بایست جلوه های گوناگون آن را در مسائل حقوق و قضا، سیاست و جامعه، اقتصاد و معاش و... مورد توجه قرار داد و همچنین تعمق و تحلیل درباره داستان های قرآنی به عنوان نمونه هایی از سرکشی و انحراف انسان از عدل الهی و بالاخره بررسی مفهوم «میزان» به عنوان نماد معیار سنجش خوبی ها و بدی های انسان، به منظور دست یابی تصویردرست از مفهوم عدل در قرآن، لازم و ضروری است.

نویسنده در صدد است تا با ملاک قرار دادن تیپ شناسی اقتدار کاریزمایی وبر، تیپ شناسی معادلی را در بافت اسلامی تدوین کند تا بتواند به طور خاص اقتدار کاریزمایی حضرت محمدصلی الله علیه وآله را توصیف کند. وی ضمن ارائه چندین معیار، معتقد است تنها مفهوم اسلامی معادل برای توصیف اقتدار کاریزمایی آن حضرت، مفهوم «رسالت» است نه «کرامت» یا «ولایت»، آن گونه که برخی پنداشته اند.

قرآن کریم خاستگاه استبداد را در «خود بنیاد پنداری آدمی» می داند. از این رو نه حکومت فردی، نه حکومت جمعی و نه هر گونه سازوکاری از توزیع قدرت را، مانع نفوذ استبداد نمی داند. استبداد در قرآن که با واژگانی چون ستم، نافرمانی، جور و شرک بیان شده است، خود دارای سطوح مختلفی است که از نافرمانی خداوند آغاز می شود، سپس به طغیان در روابط میان انسان ها و ستم انسان به نفس خود، منتهی می شود. قرآن در داستان های تاریخی اقوام پیشین، معاصران پیامبر و سرانجام نافرمانان بر «روحیه خود بنیاد پنداری» آنان تاکید دارد.

به اعتقاد حسن البنا - بنیان گذار و رهبر اخوان المسلمین - دین و دولت جدایی ناپذیرند و تثبیت آن و نیز ترویج دعوت، مهم ترین اهداف برپایی نظام اسلامی است. دولت اسلامی مبتنی بر سه رکن مسؤولیت حاکم، وحدت امت و احترام به اراده امت و اصول اساسی آن هم عدالت، آزادی و جهاد می باشد. البنا سه ویژگی برای دولت اسلامی بر می شمارد که عبارتند از: دعوت، جهان شمول، شرعی و در این راستا، چهار وظیفه نیز برای آن احصا می کند: برپایی نظام سیاسی، تحقق عدالت در عرصه فردی، خانواده، ملی و بین المللی، نشر و ترویج دعوت و جهاد. دولت مطلوب از دیدگاه البنا، نظام خلافت است.

این مقاله ضمن بررسی معانی لغوی و اصطلاحی نظارت، به ابزارها و راهکارهای کنترل قدرت در قرآن پرداخته است و امانت دانستن قدرت عمومی، نقد پذیری و پرهیز از استبداد رای، مذمت تکبر و تاکید بر لزوم تواضع و فروتنی در مقابل مردم، مساوات در برابر قانون و شورا را به عنوان راه های جلوگیری از فساد قدرت در قرآن مورد بررسی قرار داده است.

مفهوم «اقلیت» و «اکثریت» در علم سیاست کاربرد وسیعی دارد و از بنیادهای تحولات جامعه بشری در عرصه قدرت و حکومت به شمار می آید. مقاله حاضر به ارزیابی این دو مفهوم از منظر قرآن کریم پرداخته و تلاش دارد بستر و جایگاه هر یک را نشان بدهد. همچنین استدلال شده است که از دیدگاه قرآن، میان اکثریت و کج اندیشی ملازمه برقرار نیست، بلکه بین اکثریت غیررشید و کج اندیشی ملازمه برقرار است.

نجم الدین رازی از جمله اندیشمندان قرن هفتم هجری است که در شرایطی که خلافت عباسی رو به افول رفت و بنیان تازه ای برای جامعه اسلامی گذارده شد، نظریات خود را در مورد حکومت بیان نمود.
در اندیشه نجم الدین رازی، حکومت عطیه الهی به حاکم است، بنابراین او باید این عطیه را به بهترین نحو حفظ کند و وظایف ناشی از داشتن حکومت از جمله اجرای شریعت و عدالت را به خوبی انجام دهد. وی برای اداره بهتر جامعه، از تشکیلاتی چون وزارت و قضاوت و شرایط متولیان آنها نیز یاد می کند.

از منظر امام خمینی در حکومت اسلامی، قدرت سیاسی از لحاظ نظری و عملی به نحوی مهار شده که منجر به فساد نمی شود، زیرا قدرت منشئی الهی دارد و کارکردهای نظام سیاسی باید مطابق قوانین و احکام دینی باشد و این مقررات و قوانین از فساد قدرت سیاسی جلوگیری می کند. اسلام، عدالت، امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت حاکم و این که حاکم اسلامی با ارتکاب معصیت، خود به خود از حکومت عزل می شود، همه مؤلفه هایی است که نظام سیاسی ایده آل مورد نظر امام خمینی(ره) و عوامل کنترل قدرت در آن را شکل می دهند تا در پرتو آن، سعادت فرد و جامعه تعیین گردد.

«بحران کارآمدی» مساله ای است که امروزه کشور ما را مورد تهدید جدی قرار داده است. طرح و تبیین دیدگاه های اندیشمندان و فیلسوفان سیاسی اسلام، می تواند راهکارهای مهم و اساسی را برای حل این معضل ارائه دهد. در این راستا مقاله حاضر به طرح اندیشه امام خمینی(ره)، یکی از بارزترین فیلسوفان سیاسی معاصر، در خصوص کارآمدی پرداخته و بیست شاخصه مهم کارآمدی دولت تحت عنوان کارآمدی اخلاقی، حقوقی، اقتصادی، مدیریتی و سیاسی با استفاده از مجموعه صحیفه امام، ارائه و تبیین شده است.

مفاهیم بنیادین حقوق بشر، همان باور داشتن به شان، حیثیت و کرامت انسان است که از این لحاظ تمامی افراد بشر روی زمین برابر هستند.
کرامت انسان در همه ادیان، مکتب های فلسفی و اخلاقی کاملا ملحوظ است. در دین اسلام نیز بشر «حامل امانت الهی» و «اشرف مخلوقات» است و این دین هر گونه تعدی به شخصیت انسان را تحریم می کند، به حقوق بشر، منشا الهی و وحیانی می دهد؛ اما حقوق بین الملل بشر از منظر فلسفه لاییک، چه در مکاتب فرد گرا و چه در جامعه گرا، مبتنی بر عقل استقرایی و خرد جمعی است. البته لازمه جهان شمولی حقوق بشر، خارج شدن آن از انحصار دولت ها و قدرت های برتر جهانی است و قرار گرفتن در تحت خرد اندیشمندان فرهیخته بین المللی است تا امکان تلازم و تعامل فرهنگی در سطح بین المللی ایجاد گردد.

مقاله حاضر چکیده پژوهشی است که به منظور تهیه متن درسی برای درس «دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام» مقطع کارشناسی علوم سیاسی در دانشگاه باقرالعلوم(ع) انجام شده است. پرسش اساسی پژوهش این است که آیا می توان از دیپلماسی اسلامی سخن گفت؟ اصول، مبانی و ویژگی های این دیپلماسی چیست؟ از پرسش های مزبور در سه بخش و طی فصول متعددی بحث شده است. قسمت نخست این پژوهش که در این شماره فصلنامه تقدیم می گردد، تمهیدی است برای مباحث بعدی و عناصر اصلی دیپلماسی اسلامی را به بحث می گذارد و مباحث آن، بررسی مساله نمایندگی سیاسی، مصونیت نمایندگان و معاهدات بین المللی از دیدگاه اسلام است.

آرا و نظریات سیاسی - اجتماعی بیرونی از دو منظر قابل تامل است: اولا، وی به میراث و هویت تمدن اسلامی - ایرانی تعلق دارد؛ ثانیا، روش پژوهشی وی، تجربی و علمی است، بنابراین، وی دانشمندی اسلامی است نه فیلسوف اسلامی. براین اساس، نقطه عزیمت اندیشه سیاسی وی، «مدل ها»، «الگوها» و «قوانین» طبیعی هستند یعنی از جامعه طبیعی به جامعه مدنی می رسد و در نهایت الگوی مدینه فاضله وی از سنخ جامعه سیاسی دینی است؛ به عبارت دیگر، از منظر وی ماهیت زندگی انسانی، عقلانی و ارادی است، و لذا انگیزش وکنش جامعه انسانی در قوس صعودی خود از «حب و بغض» به «رجا و خوف» و در نهایت به سوی «رضا و تسلیم»، به تکامل می رسد، و در پرتو آن، «حکومت فاضله معطوف به عقل وحیانی» در برابر «حکومت فاسقه معطوف به جهل» محقق می گردد.